नागपूर – आज 28 नोव्हेंबर. भारतीय समाजसुधारणेच्या इतिहासात अत्यंत महत्त्वाचा असा दिवस. 1890 मध्ये याच दिवशी समानता, स्वातंत्र्य आणि सामाजिक न्यायासाठी आयुष्यभर अविरत लढा देणारे महात्मा जोतीराव गोविंदराव फुले अनंतात विलीन झाले. पण त्यांचे विचार आजही समाजाच्या प्रत्येक स्तरावर प्रकाश पेरत आहेत.
महात्मा फुले यांचा जन्म 1827 मध्ये पुण्यातील साध्या कुटुंबात झाला. लहानपणीच त्यांना जातिभेद, अपमान आणि अन्यायाचा प्रत्यक्ष अनुभव आला. समाजातील या विषमतेने त्यांच्या मनात प्रखर प्रश्न निर्माण झाले आणि त्या प्रश्नांनीच पुढे मोठ्या सामाजिक आंदोलनाचे रूप धारण केले. शिक्षण, समता आणि मानवतेवर आधारित नवीन समाजाची कल्पना त्यांनी आपल्या आयुष्याच्या केंद्रस्थानी ठेवली.
Gold Rate
27 Oct 2025
स्त्रीशिक्षणाचा पाया रचणे हे फुलेंच्या कार्यातील सर्वात मोठे आणि धाडसी पाऊल होते. त्या काळात मुलींना शिक्षण देणे अगदी पाप मानले जात असे. अशा परिस्थितीत जोतीराव यांनी पत्नी सावित्रीबाई फुले यांच्यासोबत 1848 मध्ये पुण्यात मुलींसाठी पहिले शाळा सुरू केली. सावित्रीबाईंच्या अंगावर दगडफेक, चिखलफेक झाली तरी दोघांनीही शिक्षणाचा दिवा विझू दिला नाही. त्यांना ठाम विश्वास होता की शिक्षणानेच मनुष्य मोकळा, जागृत आणि न्यायाला पात्र ठरतो.
जातिभेदाविरुद्ध फुलेंनी उघडपणे आवाज उठवला. त्यांनी समाजाला हे स्पष्ट करून सांगितले की एका माणसाने दुसऱ्या माणसावर श्रेष्ठत्व गाजवणे हे मानवाच्या स्वभावात नाही; ते अन्यायकारक व्यवस्थेचे दुष्परिणाम आहेत. त्यांनी शोषित समाजासाठी पाणी, शिक्षण, सामाजिक सन्मान आणि अधिकार मिळवून देण्यासाठी अनेक उपक्रम हाती घेतले. फुल्यांनी विवाहातील दिखाऊ प्रथा, अवास्तव खर्च आणि जातकुळीवर आधारित भेदभाव यांना पर्याय म्हणून सत्यशोधक विवाहाची संकल्पना मांडली आणि ती समाजाने स्वीकारायला सुरुवात केली.
समाजातील विषमता दूर करण्यासाठी जोतीरावांनी 1873 मध्ये सत्यशोधक समाजाची स्थापना केली. ही संस्था न्याय, समानता आणि स्वातंत्र्यावर उभी असलेली क्रांतिकारी चळवळ ठरली. सत्यशोधक समाजाने हजारो लोकांना नव्या विचारांची ओळख करून दिली. या चळवळीने पुढे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या विचारांना पूरक अशी जनजागृती निर्माण केली.
फुले यांच्या लिखाणातूनही समाजावरील त्यांचे चिंतन प्रकर्षाने दिसते. ‘गुलामगिरी’ सारख्या ग्रंथांतून त्यांनी शोषण करणाऱ्या व्यवस्थेवर कडक प्रहार केला. त्यांच्या शब्दांत सत्याची धार होती आणि कृतीत परिवर्तनाची ऊर्जा. त्यामुळेच त्यांचे लिखाण आजही नवीन पिढीला विचार करायला भाग पाडते.
28 नोव्हेंबर 1890 रोजी महात्मा फुले यांनी या जगाचा निरोप घेतला. पण त्यांच्या जाण्याने एका युगाचा अंत झाला असला, तरी त्यांचा प्रकाश आजही प्रत्येक समाजसुधारकाच्या मार्गदर्शकासारखा आहे. समाजातील दुर्लक्षित, वंचित आणि शोषित घटकांच्या सक्षमीकरणाचे ध्येय त्यांनी केवळ मांडले नाही तर प्रत्यक्षात उतरवले.
महात्मा फुले हे एका व्यक्तीचे नाव नसून एक विचारधारा आहे. त्यांचे कार्य शिक्षण, समता, मानवता आणि सामाजिक न्याय यांची शाश्वत पायाभरणी आहे. त्यांना स्मरण करणे म्हणजे केवळ इतिहास आठवणे नाही; तर न्यायपूर्ण समाजाच्या दिशेने पुन्हा एक पाऊल टाकणे आहे.
महात्मा फुले — समाजक्रांतीचे शाश्वत दीपस्तंभ, समानतेचे महामोर्चेकर आणि जगणाऱ्याला खऱ्या मानवतेचे भान देणारे महान प्रेरणास्थान.
