मुंबई : महाराष्ट्रातील प्रत्येक घराघरांत गणेशोत्सवाच्या काळात भक्तिभाव आणि आनंदाचे वातावरण असते. गणेश चतुर्थीपासून सुरू झालेला हा उत्सव फक्त गणपतीपुरता मर्यादित राहत नाही; त्यात “ज्येष्ठागौरींच्या आगमनाने” उत्सवाला अधिक तेज आणि समृद्धी लाभते.
ज्येष्ठागौरींचे आगमन-
भाद्रपद शुक्ल पक्षातील अनुराधा नक्षत्रावर गौरींचे आगमन होते. तीन दिवस चालणाऱ्या या सोहळ्यात पहिल्या दिवशी त्यांचे आगमन, दुसऱ्या दिवशी पूजन आणि तिसऱ्या दिवशी विसर्जन केले जाते. महाराष्ट्रातील सर्व भागांत हा सण साजरा केला जातो, मात्र पूजा पद्धतीत प्रांतानुसार थोडा फरक आढळतो.
गणेशाशी असलेले नाते-
ज्येष्ठागौरींचे गणपतीशी असलेले नाते अत्यंत रोचक आहे. काही ठिकाणी त्या गणेशाच्या भगिनी मानल्या जातात, तर काही भागात माता पार्वती म्हणून त्यांची पूजा केली जाते. तर काही परंपरांत त्या लक्ष्मीचे रूप धरून गणपतीच्या शेजारी विराजमान होतात. त्यामुळेच गौरींचे स्थान गणेशोत्सवात अविभाज्य मानले जाते.
Gold Rate
12 Sept 2025
दोन बहिणींची परंपरा-
कोकणात प्रामुख्याने दोन गौरींची आरास केली जाते. या दोघींना “ज्येष्ठा” आणि “कनिष्ठा” असे संबोधले जाते. पुराणानुसार “ज्येष्ठा” ही अलक्ष्मी तर “कनिष्ठा” ही शुभलक्ष्मी आहे. लक्ष्मीचे हे दोन परस्परविरोधी पैलू—सकारात्मक आणि नकारात्मक—एकत्र पूजले जातात. म्हणूनच काही घरांत ज्येष्ठागौरींच्या पूजेनंतर विधवा भोजन करण्याचीही प्रथा आहे.
पौराणिक संदर्भ-
महाभारत, पद्मपुराण आदी ग्रंथांनुसार समुद्रमंथनावेळी अलक्ष्मीचा जन्म विषाशी तर लक्ष्मीचा जन्म अमृताशी जोडला जातो. यामुळे अलक्ष्मीचा संबंध दारिद्र्य, विघ्न आणि अशुभाशी तर लक्ष्मीचा संबंध ऐश्वर्य आणि मंगलाशी जोडला गेला. काही ग्रंथांत अलक्ष्मीला “निर्ऋती” असेही म्हटले गेले आहे. ती मृत्यू, नाश आणि नैराश्याची अधिष्ठात्री मानली जाते.
गणपतीशी संबंध-
बौधायन गृह्यसूत्रात ज्येष्ठा आणि विनायक यांचा उल्लेख एकत्र येतो. त्यात ज्येष्ठा अलक्ष्मीला “हस्तिमुखी” आणि “विघ्नपार्षद” असेही म्हटले आहे. गजाननाशी असलेले हे साम्य पाहता काही परंपरांमध्ये ज्येष्ठागौरी गणपतीची माता मानली जाते. त्यामुळे गणेश आणि गौरींचे नाते केवळ धार्मिकच नाही तर प्रतीकात्मकही आहे.
पूजाविधी आणि प्रथा-
गौरींच्या पूजनासाठी महाराष्ट्रात विविध रूढी आढळतात—
- कोकणात : तेरड्याची रोपे घरी आणून त्यांची पूजा केली जाते.
- पश्चिम महाराष्ट्रात : धान्याच्या राशी किंवा मातीचे मुखवटे साडीचोळी घालून गौरींचे पूजन केले जाते.
- ग्रामीण भागात : पाच, सात किंवा अकरा खडे कुमारिकांकडून आणून त्यांना गौरी मानले जाते.
- काही ठिकाणी : धातूच्या किंवा कागदावरील प्रतिमा गौरी म्हणून पूजल्या जातात.
या सर्व पद्धतींचा गाभा मात्र एकच आहे—भू-देवी, माता आणि स्त्रीशक्तीचा गौरव.
सांस्कृतिक महत्त्व-
ज्येष्ठागौरींचा सण हा केवळ धार्मिक विधीपुरता मर्यादित नाही. हा सण स्त्रीशक्तीचा सन्मान करणारा आहे. घरातील सुहासिनी, मुली आणि कुमारिका या पूजेत सहभागी होतात. गावोगावी गौरींच्या आरास, कोडकौतुक आणि मंगलगाणींनी वातावरण भारलेले असते.
दरम्यान गणेशोत्सवात गणपती बाप्पा हे मुख्य आराध्यदैवत असले तरी ज्येष्ठागौरींचे आगमन हा या उत्सवाचा गाभा समृद्ध करणारा भाग आहे. कधी माता, कधी भगिनी, कधी लक्ष्मी, तर कधी पार्वती म्हणून पूजल्या जाणाऱ्या ज्येष्ठागौरींची परंपरा ही भारतीय संस्कृतीतील स्त्रीशक्तीच्या विविध पैलूंचे दर्शन घडवते. म्हणूनच गणेशोत्सव हा फक्त गणपतीपुरता मर्यादित न राहता “ज्येष्ठागौरींच्या आगमनाने” पूर्णत्वाला जातो.
